خلیج فارس دریای همیشه پارسی

(نگرشی به نام خلیج فارس درآئینه زمان ) 

 

سالهاست همسایگان جنوبی وعرب خلیج فارس سعی برآن داشته اند که نام بی مسمی خلیج عربی رابه خلیج همیشه فارسی اطلاق ودراذهان بین المللی این اسم راجای بیاندازند. دراین نوشتاربدون توجه وعنایت به آن عوامل ایجاد کننده این ادعا سعی می کنیم به استناد شواهد وادله تاریخی بطلان این ادعا رااثبات وفارسی بودن این خلیج کهن رااززمانی که تاریخ به یاد داشته وثبت نموده اعلان وآنگاه خلیج عربی ومحل آنرا معلوم وبه کمک مدارک واسناد تاریخی اشتباه تاریخی همسایگان عرب خلیج فارس راتصحیح نمائیم . 

 

1- قدیمی ترین نام خلیج فارس ((نارموتور)) (1) که به معنی رود تلخ است بوده واولین باراقوام آسوری که پیش ازتسلط آریائی ها درفلات ایران می زیسته اند به این خلیج اطلاق می کرده اند . (2) 


2- دومین سند مربوط به روزگار داریوش شاه هخامنشی است که درکتیبه یافت شده درکانال سوئز خلیج فارس را((دریائی که ازپارس سرچشمه می گیرد.)) (3) یاد نموده است .(4) 


3- استرابن (5) که ازجغرافیدانان بنام یونان قدیم بوده ودرنیمه اول قرن یکم میلادی می زیسته ازاقوام عرب نام برده ومحل اسکان آنها رادرحد فاصل خلیج فارس وخلیج عرب (بحر عرب ) ذکرنموده است .(6)
 

4- یکی ازمورخین معروف رومی قرن اول میلادی درکتاب تاریخ خود ازدریائی بنام دریای پارس ویاآبگیرپارس (7) نام می برد.(8)
این مورخ کوین توس کورسیوس روفوس نام داشته است .(9) 


5- درسد دوم میلادی فلاویوس آریانوس (10) مورخ شهیریونانی درکتاب خود بنام تاریخ سفرهای جنگی اسکندر(1) ازمأموریتی برای نثارخوس (12) یاد می کند که حدود آن ازرودسند تادریای عمان وسپس به سمت خلیج فارس ومدخل رودفرات است .(13)
 

6- بطلمیوس (14) دانشمند بزرگ علم هیأت وجغرافیای قدیم که درقرن دوم میلادی می زیسته درکتاب خود ازدریائی که نامش پرسیکوس سینوس (15) است تعریف نموده است .
پرسیکوس سینوس یاسینوس پرسیکوس وماره پرسیکوم (16)

که درکتب تاریخ وجغرافیای لاتین مکررا نوشته شده است دقیقا به معنی خلیج فارس ودریای پارس است .(17) 


7- درکتاریخ ((مختصرکتاب البلان )) تألیف شده وتوسط ابن الفقیه به سال 279 هجری ازخلیج فارس بنام دریای پارس اسم برده وتوضیح می دهد که این دریا تادریای هند امتداد داشته 18) وبه آن متصل می گردد.(19) 


8- ابوعلی احمد بن عمربن رسته درسال 290 هجری دراصفهان کتابی تألیف نموده ونام آن را((الا علاق النفیسه)) گذاشت ودربخشی ازآن وقتی به شرح سرزمینهای عربی می پردازد می گوید (20) ((سرزمینهای حجازویمن ودیگربلاد عرب بین دوخلیج فارس وخلیج احمر)) واقع شده اند .(21)
 

9- درکتاب معروف ((المسالک والممالک )) ازرودهای جاری درنواحی جنوب غربی ایران ذکرشده و می گوید: (22) ((گروهی ازاین رودها به سوی بصره وگروهی به سوی مذار(شهری مابین واسط و بصره ) روانند وسپس همه آنها به دریای پارس می ریزند.)) 

مؤلف این کتاب ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن خرداد بن خراسانی است وبه سال 300 هجری درگذشته است .(23) 


10-((دریای پارس دریای بزرگی است درجنوب )).(24) این یکی ازسطور کتاب سهراب جغرافی دان ایرانی که درقرن سوم هجری میزیسته وآن را((عجایب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره )) نام گذاشته میباشد .(25) 


11- بزرگ بن شهریار(ناخدای رامهرمزی ) درکتابی که ازاوبجای مانده وعنوانش ((عجایب النهد – بره وبحره وجزایره )) (26) بوده ودرحدود سال 342هجری قمری تألیف کرده می نویسد. (( ازشگفتی های دریای پارس چیزی است که مردمان به هنگام شب بینندو....))(27)

12-ابوالحسن علی بن الحسین بن علی مسعودی ازمورخین مشهور درکتاب ((مروج الذهب ومعادن الجوهر))(28) می نویسد (( ازاین دریا که دریای هند یاحبشی باشد خلیجی دیگر منشعب می شود که دریای پارس است وآن ...)) (29) مسعودی همچنین درکتاب دیگر خود که به سال 345هجری تألیف نموده ونامش ((التنبیه والاشراف )) (30) است درمورد حدود ثغورعراق چنین می گوید : (( حد آن ازسوی مشرق جزیره ای است که به دریای پارسی پیوسته وبه میان روذان (31) معروف است ))(32)
 

13-الکرخی یاابواسحق ابراهیم بن محمد الفارس الا صطخری ازمورخین ایرانی که ازمردم استخرفارس میباشد وبه سال 346 هجری درگذشته است درکتاب خود یعنی ((مسالک الممالک ))(33) چنین می گوید : ((دریای پارس که مشتمل بربیشتر حدود آن است وبدیارعرب ودیگر بلاد اسلام پیوندد...))(34)
 

14-ابن المطهر المقدسی الطاهر بن مطهر درکتاب تاریخ خود به نام ((البدء والتاریخ ))(35) که درسال 355 هجری تألیف کرده درباره رودهائی که به خلیج فارس می ریزد می نویسد ((همه این رودها دردجله فراهم آیند ودجله ازابله به آبدان بگذرد ودرخلیج فارس ریزد .))(36)
15-ابوریحان محمد بن احمد البیروتی الخوارزمی درگذشته در440 هجری درکتاب ((التهیم لاوائل صناعه التنجیم ))که آنرا به فارس تألیف کرده نام این خلیج رادریای پارس وخلیج پارس هردوآورده است .(37) 


16-وباز ابوریحان بیرونی درکتاب دیگر خود یعنی القانون المسعودی (38) می نویسد .((آبادان دهانه خشبات درمصب دجله است وگسترش آن دردریای پارس می باشد ))(39) 


17-درقدیمی ترین کتاب جغرافیا که به زبان فارسی نگارش یافته (به سال 372هجری ) وبه نام ((حدود العالم من المشرق الی المغرب )) میباشد دروصف خلیج فارس می گوید : (( خلیج پارس ازحد پارس برگیرد باپهنای اندک تابه حدود سند))(40) 


18-چند سال بعد درسنه 375 هجری قمری شمس الدین ابوعبدالله محمدبن احمد بن ابوبکربنای شامی ملقب به بشاری ازدریائی به نام ((بحرفارس )) که همان خلیج فارس باشد درکتاب خود باعنوان ((احسن التقاسیم فی معرفه الا قالیم )) یاد می کند.(41) 


19- یکی ازتاریخ نویسان هم عصربشاری به نام محمد بن نجیب بکیران درکتابش به نام جهان نامه (42) چنین می نویسد ((بحرکرمان پیوسته است به بحرمکران وجزیره کیش که مروارید ازآنجا آورند دراین دریاست وچون ازبحرکرمان بگذاری بحرپارس باشد وطول این دریا ازحدود عمان تانزدیکی سراندیب بکشد وبرجانب جنوب اوجمله زنگباراست . واین بحروبحرعمان هردویکی است به سبب آنکه ولایت پارس برجانب شمال اوست وولایت عمان برجانب مغرب او.))
 

20-درکتاب فارسنامه که درسال 500 هجری وبه فارسی وتوسط ابن البلخی تألیف شده است می خوانیم که ((بحرپارس – این دریای پارس طیلسانی است که دریای بزرگ که آنرا بحر اخضرخوانند ونیزمحیط وهرطیلسانی که ازاین دریا درزمین ولایتی است که آنرا بدان ولایت بازخوانند . چون دریای پارس ودریای عمان ومانند این وازاین جهت این طلیسان را دریای پارس می گویند .))(43)
 

21-(( الخلیج الفارسی )) عنوانی است که برای خلیج فارس توسط شرف الزمان طاهرمروزی درکتاب ((طبایع الحیران )) که آنرا درحدود سال 514 هجری تألیف نموده آورده شده است .(44)
 

22-الشریف الادریسی که ازاعراب جزیره سیسیل بوده ونام واقعی اوابوعبدالله محمد بن محمد بن عبدالله بن ادریس ومتوفی به سال 560 هجری میباشد درکتابی تحت عنوان ((نزهه المشتاق فی اختراق الافاق ))(45) نویسد :
ازاین دریای چین خلیج سبزکه دریای پارس وابله است منشعب می گردد. گذرگاه آن ازجنوب تااندکی به شمال غربی است چنانکه ازمغرب بلاد سند ومکران وکرمان وپارس بگذرد تابه ابله جائیکه آبادان است منتهی گردد وآنجا پایان آن دریاست .(46) 


23-درکتاب ((معجم البلدان )) که دایره المقارف جغرافیائی معروفی وازآثار شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی رومی درگذشته به سال 626 هجری میباشد به متنی که ترجمه فارسی آن به شرح ذیل میباشد برمی خوریم .(47)
 

دریای پارس شعبه ای ازدریای بزرگ هند است وچنانکه حمزه اصفهانی گفته نام آن به پارسی ((زراه کامیر)) است وحد آن ازتیز ازنواحی مکران برساحل پارس تاآبادان است وآن دهانه دجله است وآن رود بدانجا می ریزد . سواحل این دریا ازجنوب تابه قطروعمان وشحرومرباط وحضرموت وعدن امتداد دارد . برسواحل دریای پارس ازسوی آبادان ازشهرهای مشهور مهروبان است . برسواحل دریای پارس (( زراه افرنگ )) نام دارد وآن خلیجی ازدریای پارس است که ازجنوب به شما بالا رود تاازکنارابله بگذرد))(48) 


24-((پارس ناحیه مشهوری است که ازشرق به کرمان وازغرب به خوزستان وازشمال به بیابان خراسان وازجنوب به دریا که دریای پارسی نامیده میشود محدود است ))(49) این ترجمه متنی است ازکتاب آقار البلاد واخبارالعباد (50) که توسط ابوعبدالله زکریای محمد بن محمود قزوینی (درگذشته به سال 682 هجری ) نگارش یافته است . 


-25همین مورخ درکتاب دیگری به نام (( عجایب المخلوقات وغرایب الموجودات ))(51) به این مضمون می نویسد .(( ازدریای هند دوخلیج بزرگ بیرون آید یکی دریای پارس ودیگری دریای قلزم است ))(52)ودرجای دیگری ازهمین کتاب می گوید (( دریای پارس شعبه ای ازدریای بزرگ هند است وازبزرگترین شعب آن است ودریا پی پربرکت وسود آوراست ))(53) 


26-(( بحرفارس )) یا((بحرالفارسی )) که همان خلیج فارس باشد درجای کتاب ((نخبه الدهرفی عجایب البروالبحر)) تألیف شده بدست شمس الدین ابوعبدالله محمد بن ابی طالب الانصاری الدمشقی الصوفی متوفی به سال 728 هجری آورده شده است .(54)
 

27-((تقویم البلدان ))(55) که حدود یکصد سال پس ازمعجم البلدان وتوسط ابوالفداء الملک الموید عماد الدین اسماعیل بن علی امیرخماة درگذشته به سال 732 هجری تألیف گردیده شرحی ازخلیج فارس که بی شباهت به متن مشابه آن درمعجم البلدان نیست دارد که ترجمه چنین است .
(( دریای پارس که ازسوی شمال منشعب ازدریای هند است بین عمان ومکران است ومکران بندر آن تیزاست وبردهانه دریای پارس واقع است سپس دریا برساحل عمان امتداد یافته وبه شمال بگذرد تابه آبادان برسد وازآبادان به مهروبان وسپس به سینیزامتداد یابد . پس ازسوی جنوب به گناوه وساحل دریا که کرانه بلاد پارسی است کشیده شود سپس بسوی مشرق امتداد یافته به هرمزبرسد وازجنوب ومشرق به کرمان پیوندد))(56) 


28- ترجمه قسمتی ازمتن کتاب ((نهایة الارب فی متون العرب ))(57) که متعلف به شهاب الدین احمدبن عبدالوهاب بن محمد النویری درگشته به سال 733 هجری قمری است چنین می باشد (58) (( اما خلیج پارس مثلث شکل است بصورت بادبان کشتی که یکی ازضلعهای آن ازجانب تیزمکران وبلاد کرمان برهرمزوبلاد پارس وسیراف ومهروبان بگذرد وازآنجا دریا به آبادان منتهی شود وازآبادان برگشته به الخط که ساحل عمان است بگذرد وضلع دیگر برسطح دریا ازتیزمکران تارأس الخیمه امتداد یابد))
 

29- حمدالله بی ابی بکرمستوفی قزوینی درگذشته به سال 740 هجری وازنویسندگان فارسی زبان درکتاب خود باعنوان ((نزهة القلوب))(59) می گوید .
((جزایری که ازحد سند تاعمان دربحر فارس است ازحساب ملک فارس شمرده اند وبزرگترین آن به کثرت مردم ونعمت جزایرقیس (کیش ) وبحرین است )). 


30- درقسمتی ازکتاب ((خریده العجایب وفریده الغرایب )) (60) ازخلیج فارس نام برده میشود که ترجمه آن چنین است(61)
(( فصل درپیرامون دریای پارس وجزیره ها وشگفتی های آن وآن دریای سبزخوانده میشود وآن شعبهای ازدریای بزرگ هند است . وآن دارای پربرکت وسود آور ودائما بی خطروآرام است ونسبت به دریاهای دیگر آرام تر میباشد.)) نویسنده این کتاب ابوحفض زین الدین عمربن مظفرمعروف به ابن الوردی درگذشته به سال 749 هجری است . 


31- ابن بطوطه یاهمان شرف الدین ابوعبدالله محمد بن عبدالله طنجی که به سال 777 هجری درگذشته است درکتاب خودبه نام ((تحفه النظار فی غرایب الامصار وعجایب الاسفار)) (62) جمله ای دارد به این مضمون که ((پس درخلیج بیرون ازدریای پارس برکشتی نشسته وبه آبادان درآمدیم ))(63) 


32- احمد بن علی بن احمد القلقشندی متوفی به سال 821 هجری کتابی دارد باعنوان ((صبح الاعشی فی کتابة الانشاء)) (64) او می گوید :
(( اما دریای پارس منشعب ازدریای هند است وپایان آن ازسوی شمال به ساحل کرمان منعطف شده تابه اصل دریای پارس برمی گردد وهمچنان به شمال امتداد می یابد تااینکه به شهرهرمزمنتهی میشود))(65) 


33- نویسنده کتاب معروف (( کشف اظنون )) یعنی مصطفی بن عبدالله کاتب چلبی قسطنطینی مشهور به حاجی خلیفه که به سال 1067 هجری درگذشته درکتابی که دررابطه باجغرافیائی جهان به نام (( جهان نما )) وبه زبان ترکی نوشته است می گوید که :
(( دریای پارس – به این دریا سینوس پرسینوس می گویند به معنی خلیج فارس به مناسبت اینکه درشرق آن فارس واقع است بدان نسبت داده میشود وآنرا ماده پرسیقوم (دریای پارس ) نیز می گویند.)) 


34- درحال حاضرنام خلیج فارس درتمام زبانهای زنده دنیا باعنوان خلیج پارسی میباشد که بعضی آنها عبارتند اززبان فرانسه
Golfe persique به زبان انگلیسی Persian Gulf به زبان آلمانی persischer Golf به زبان ایتالیاتی GOlFO persicoوبه روسی preidskizaliv وبه ژاپنی wan preusha وبه کره ای pershia Man که درتمام این زبانها کلمه پارس وجود دارد.
واما اینکه آیا اصلا خلیج عربی وجود دارد ودرکجا واقع است به مطالعه به سندهای تاریخی که به ترتیب ذیل است می پردازیم .
 

35- دریای سرخ یابحر الحمر که حدفاصل تنگه باب المندب وکانال سوئز قراردارد درواقع همان خلیج عربی میباشد که رومی ها آنرا سینوس اربیکوس (68) ویونانیها ((اریتره ))(69) ولاتین زبانان ماره بروم (70) می نامند .
 

36- بحراحمر یاخلیج عرب نام دریائی است که هکاتایوس ملطی (71) ازعلمای قدیم یونان وملقب به پدر جغرافیا ومتوفی به سال 475 قبل ازمیلاد درنقشه جهان نمای خود متذکر شده است .(72) 


37- هردوت مورخ شهیریونانی درگذشته به سال 425 قبل ازمیلاد درتاریخ معروف خود نام بحراحمررامکررا خلیج عرب نوشته است 0(73)
 

38- درنقشه جغرافیائی عالم که دوقرن قبل ازمیلاد وتوسط اراتوس تنوس (74) تهیه شده دریای سرخ را((خلیج عرب )) خوانده است .(75) 


39- استرابن جغرافی دان یونانی دریای سرخ راهمان (( خلیج عرب )) نامیده است 0(76)
40- اربکوس سینوس (77) یاخلیج عربی عنوانی است که بطلیموس جغرافیدان یونانی درکتاب خود (78) به بحراحمراطلاق نموده است . 


41- درکتابی که به سال 372 هجری تألیف شده وبنام ((حدود العالم من المشرق الی الغرب )) میباشد چنین آمده است ((خلیجی دیگرهم بدین پیوسته برود بناحیت شمال فرود آید تاحدود مصر و باریک گردد تاآنجا که پهنای او یک مایل گردد آنرا خلیج عرب خوانند وخلیج ابله نیزخوانند ((خلیج قلزم نیزخوانند ))(79) 


42- درکتاب جهان نمای حاج خلیفه کاتب چلبی که شرح آن قبلا رفت ازدریای سرخ اینگونه توصیف کرده است .(80) 
(( اما بحر قلزم که دریای مکه است به مناسبت اینکه مشرقش جزیره العرب است . سینوس اربیکوس نامیده میشود وبه مناسبت آنکه درکتب قدیمه بحراحمرنوشته شده به معنی ماره بروم وماره روسو آمده است .))(81) 

 

 


خلاصه مطالب ونتیجه گیری :
باملاحظه مطالب بالا مشخص میگردد که اطلاق نام پارس به خلیج فارس ازحداقل ده قرن پیش ازظهور دین مبین اسلام ولشکرکشی اعراب به ایران باستان واززمان اوایل حکومت هخامنشی می شده است واین نام ربطی به این لشکرکشی ومسائل بعدی آن ندارد .
دریای احمر یادریای سرخ نیز دارای نام عربی یابحرعرب (خلیج فارس ) بوده وقدمت آن نیزبه اندازه های همان نام خلیج فارس است . دیگر اینکه نام پارس اول بار ازطرف یونانیان قدیم به خلیج فارس اطلاق گردید وپس ازآن رومیان این نام راتقلید نمودند بنابراین انتخاب این نام بدون دخالت تعصب نژادی وملی ایرانیان بوده است . بعدها این نام توسط مورخین ونویسندگان فارسی وعرب زبان بکار گرفته شد وقرنها است که این خلیج کهن خلیج فارس نامیده میشود.
 

 

 

 

 منابع مورد استفاده درتهیه این مقاله
درتهیه این نوشتار ازکتابهای زیادی بهره جسته ام ولی اهم این مطالب ازچند کتابی است که شرح آنها درذیل خواهد آمد . توضیح لازم اینکه درمتن شماره ماخذهائی آورده شده که ازمتون اصلی کتابهای تاریخی است ولی بدلیل دردرسترس نبودن آنها ماخذهای ذکرشده ازهمین کتب ومنابع مورد استفاده میباشد .
1- خلیج فارس – اداره کل انتشارات ورادیو 1341 – مجموعه مقالات ارائه شده درسمینارخلیج فارس جلد اول
2- اسدی بیژن خلیج فارس ازدیدگاه آماروارقام – تهران 1368 – دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
3- کاظمی سیدعلی اصغر ابعاد حقوقی حاکمیت ایران درخلیج فارس – تهران 1368 – دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
4- واحد نشراسناد – گزیده اسناد تاریخی خلیج فارس – تهران 1368- دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
5- مجتهد زاده پیروز- ملک محمدی نوری حمید رضا کشورها ومرزها درمنطقه ?ئوبلیتیک خلیج فارس – تهران 1368- دفترمطالعات سیاسی وبین المللی وزارت امورخارجه .
پاورقیها

 

شماره های ذیل مشابه شماره های ذکرشده درمتن اصلی هستند که پاورقی بوده ومزید اطلاع خوانندگان به پیوست گردیده است .
1-
Narmarratu
2- Atlas Historique lattiquite , care II, Presses universitaire paris 1955.
3- ((
Darya tya hacha parsa aity))درایه هچاپارسا آئی تی)) ))
4- (
Roland G.ken, Old Persian, American oriental society,1953,p.147 DZC 10
5-
strabon.
6-
Geographie de strabon, traduction du grec en francais , paris 1805,Deuxieme Iivre, p.357-362
7-
Aquarum persico
8-
Histoire d AIexandre le Grand par Quinte curce, traduction en francais , tom II,paris 1834,p.184.
9-
Quintus Curtius Rufus.
10-
Flvius Arrianus
11-
Anabasis
12-
Nearchus
13-
Arriana, Anabasis er India etc.paris 1865
14-
Claudius Ptolemaeus
15-
P ersicus sinus
16-
Mare persicum
17-
A history of ancient Geography, vol.2, Map of the word ,P. 578
18- واعلم آن بحر فارس والهند هما بحرواحد لاتصال احدهما بالا خر


19- مختصرکتاب البلدان به اهتمام دی خویه (
De Goeje)چاپ لیدن 1885 ص 8
20- ((فاما البحرالهندی – یخرج منه خلیج الی ناحیه فارس یسمی الخلیج الفارسی ...وبین هذین الخلجین ارض الحجازوالیمن وسایربلاد العرب ))
21- الاعلاق النفیسه ج . 7 به اهتمام دی خویه ( (
De Goeje چاپ لیدن 1891م ص 84
22- ((وفرقه (من الانهار)تمرالی البصره وفرقه اخری تمرالی ناحیه المذارئم یصب الجمیع الی بحرفارس))
23- المسالک والممالک چاپ لیدن به اهتمام دی خویه 1889م ص 233.
24- ((بحرفارس وهوالبحرالجنوبی الکبیر))
25- عجایب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره چاپ وین 1929 میلادی ص 59
26- عجایب الهند به اهتمام واندلیت ومارسل دیویس چاض لیدن 1886 میلادی ص 41
27- ((ومن عجیب امربحرفارس مایراه الناس فیه باللیل...))
28- مروج الذهب چاپ پاریس به اهتمام باربیه دومینار1861 میلادی
29- ((ویتشعب من هذا البحردای بحرالهندی والحبشی )) خلیج آخروهوبحرفارس و...))
30- التنبیه والاشرچاپ بغداد 1938 میلادی ص 35
31- میان روذان جزیره ای است درپائین بصره که شهرآبادان درآن واقع است (مراصدالاطلاع )
32- (( وقد حد کثیرمن الناس السواد وهوالعرق فقالو حده من جهت المشرق الجزیره المتصله بالبحر الفارسی المعروفه به میان روذان ... ))
33- مسالک الممالک اصطخری چاپ لیدن 1927 به اهتمام دی خوبه ص 28
34- (( بحرفارس فانه یشتمل علی اکثرحدودها ویتصل به دیار العرب منه وبه سایربلدان الاسلام ...))
35- البداء والتاریخ چاپ پاریس به اهتمام کلمان هوار 1907 میلادی جلد 4 ص 58
36- وتجمع هذه الانها کلها فی دجله ویمردجله بالا بله الی عبدان قیصب فی الخلیج فارس ))
37- التفهیم لاوائل التنجیم چاپ تهران به سال 1318 شمسی به اهتمام استاد جلال همائی ص 167.
38- قانون مسعودی چاپ حیدرآباد دکن 1955 میلادی جلد 2 ص 558
39- (( عبادان فم الخشبات فی مصب دجله وانبساطها فی بحرفارس ))
40- حدود العام من المشرق الی المغرب چاپ تهران به اهتمام سید جلال الدین تهرانی 312 شمسی ص 8
41- احسن التقاسیم فی معرفه الا قالیم چاپ لیدن 1906 میلادی به اهتمام دی خویه ص 17
42- جهان نامه چاپ عکسی طبع مسکو 1960 به اهتمام پرشچفسکی ص 19
43- فارسنامه ابن البلخی چاپ تهران 1313 شمسی به اهتمام سید جلال الدین تهرانی
44- ابواب فی الصین والترک منتخبه من کتاب طبایع الحیوان چاپ لندن 1942 میلادی به اهتمام مینورسکی ص 16
45- نزهه المشتاق چاپ رم 1878 میلادی ص 9
46- (( ویتشعب من هذا الحضرالصینی الاخضروهوبحرفارس والابله وممره من الجنوب الی الشمال مغربا قلیدا بغربی بلاد السند ومکران وکرمان وفارسی الی ان ینتهی الی الا بله حیث عبادان وهناک بنتهی آخره))
47- (( بحرفارس هوشعبه من بحر الهند الاعظم واسمه بالفارسیه کما ذکره حمزه ((زراه کامسیر)) وحده من ایتیز من نواحی مکران علی سواحل بحر فارس الی عبادان وهوفوه دجله التی تصب فیه وتمتد سواحله نحوالجنوب الی قطروعمان والشجرومرباط الی حضرموت الی عدن وعلی سواحل بحرفارس من جه عبادان من مشهورات المدن
48- معجم البلدان چاپ قاهره 1906 میلادی جلد وم ص 68
49- (( فارس الناحیه المشهوره التی یحیط بها من شرقها کرمان ومن غربها خوزستان ومن شمالها مغازه خراسان ومن جنوبها البحرسمیت بفارس ))
50- آثارالبلاد قزوینی چاپ گوتینکن 1848 میلادی به کوشش ووستفلد ص 154.
51- عجایب المخلوقات چاپ لایپزیک 1848 میلادی به کوشش ووستفلد ص 104
52- ((ویخرج من بحرالهند خلیجان عظیمان احدهما بحرفارس والاخره بحرالقلزم ))
53- (( بحرفارس شعبه من بحرالهند الاعظم من اعظم شعبها وهوبحرمبارک کثیرالخیر))
54- نخبه الدهرچاپ لایپزیک 1923 میلادی
55- تقویم البلدان چاپ پاریس 1840 میلادی ص 23
56- ((بحر فارس وهوبحرینشعب من بحرالهند شمالا بین مکران دهی علی فم بحرفارس من ثرقیه وقصبه مکران تیزثم یمتدالبحرعلی ساحل عمان ویمرشمالا حتی یبلغ عبادان ثم یمتدهن عبادان الی مهروبان ثم یمرالی سینیزثم یمتد جنوبا الی جنابه ثم یمتد الی سیف ابحروهوساحل بلاد فارس ثم یمتد الی سیف البحروهوساحل بلاد فارس ثم یمتد مشرقا حتی یصل الی هرمز ثم یمتد جنوبا ومشرقا الی ساحل مکران ))
57- نهایه الارب چاپ دارالکتب قاهره 1933 میلادی جلد اول ص 244
58- (( اما خلیج فارس فانه مثلی الشکل علی هیئه القلع احد اضلاعه من تیزمکران فیمربلاد کرمان علی هرمزمن بلاد فارس علی سیراف ومهروبان ومنها یفض البحرالی عبادان ینظف الضلع الاخر فیمربالخط وهو ساحل بلاد عمان والضلع الاخر یمتد علی سطح البحرمن تیزمکران الی رأس الخیمه ))
59- نزهه القلوب حمد اله مستوفی به کوشش آقای محمد دبیرسیاقی چاپ تهران 1339 شمسی ص 164
60- خرید العجایب – چاپ قاهره 1303 هجری جلد اول ص 91
61- ((فصل فی بحرفارس ومافیه من الجزایروالعجائب ویسمی البحرالاخضروهوشعبه من بحرالهند وهومبارک کثیرالخیردائم السلامه وطی اظهرقلیل الهیجان بالنسبه الی غیره ))
62- رحله ابن بطوطه چاپ مصر1322 هجری جلد دوم ص 139
63- ((ثم رکبنا فی الخلیج الخارج من بحر فارس فصبحنا عبادان ))
64- صبح الاعشی چاپ دارالکتب – قاهره
65- (( فاما بحرفارس فهو ینبعث من بحرالهند منعطف آخره علی ساحل بلاد کرمان من شمالیها حتی یعود الی اصل بحرفارس فیمتد شمالا حتی بنتهی الی مدینه هرموز))
66- جهان نمای کاتب چلبی چاپ استامبول 1145 هجری ص 78

67-
Bahre Fars- buna sinus persigus dirlar fars Korfuzi
Manasina , Shargisi belade fars olmaqla ona Nesbat
Idarlar ,va mare persiqum Daxi dirIar.
68-
Sinus Arabicus
69-
Eritherr
70-
Mare Rubrum
71-
Hecataios os miletos
72- الدکتور احمد سوله : العراق فی الخوارطه القدیمه خارطه رقم 7
73-
Histoire d,Herodote ,traduction de Pierre saliat , paris 1864
74-
Eratostheno
75-العراق فی الخوارطه القدیمه – خارطه رقم 9
76-
Arabicus sinus
77-
Bunbury: A history of Ancient Geography . NOW
78- York, 1951 ,vOl , ll ,p.78 (Map of the world According to Ptolemy)
79- حدود العالم چاپ تهران ص 8
80- حاج خلیفه کاتب مصطفی چلبی : جهان نما ص 77
81-
bahre qolzom ke Makka danizi dur , sharqisi jaziratul Arab olmaqula ona sinus Arabikus dirlar , va Kotobe qadimada bahar Ahmar yazilmaqla Mqre Ruberum ,va Mare Rusu tasmiya idarlar qizil danil daniz manasina